جامعه و پژوهش

جامعه شناسی برای زندگی

جامعه و پژوهش

جامعه شناسی برای زندگی

جامعه و پژوهش

۲۷ مطلب با موضوع «جامعه شناسی :: حوزه‌های جامعه‌شناسی» ثبت شده است

جامعه‌شناسی مردم‌مدار

علی محمدزاده | يكشنبه, ۹ مهر ۱۳۹۶، ۱۰:۴۱ ب.ظ

جامعه‌شناسی به مثابه‌ی دانشی در خدمت حل مشکلات واقعی مردم

دانشِ جامعه‌شناسی را می‌توان از منظرهای گوناگونی مورد توجه قرار داد. یکی از این چشم‌اندازها، توجه به جنبه‌های کاربردی این دانش در حل مشکلات واقعی مردم است؛ به این معنا که اولویت این رشته پرداختن به مسایل واقعی مردم باشد.

یان کرایب، با تکیه بر ایده‌های باسکار، نظریه‌های جامعه‌شناسی را به سه دسته‌ تقسیم می‌کند:

- متکی به فرد کنشگر(عامل صاحب اراده)؛

- متکی به سطوح ساختاری(جوامع)؛ و

- متکی به ارتباط متقابل فرد کشنگر و ساختارها.

وی متناظر با این سه دسته، نظریه‌های جامعه‌شناسی را در سه عرصه فرمول بندی کرده است:

- نظریه‌های جامعه‌شناسی فردگرا؛

- نظریه‌های جامعه‌شناسی ساختارگرا؛ و

- نظریه‌های جامعه‌شناسی انتقادی.

او تحقق عرصه‌ی سوم، یعنی «انتقادی» را متکی به کنش آگاهانه‌ی افراد برای برپایی ساختارهای مناسب و امکان دگرگون کردن آن‌ها به وقت ضرورت را امری مهم، اما دشوار می‌داند. این عرصه‌ی سوم نزدیک به آن چیزی است که سال‌ها بعد، مایکل بوراووی، در فرمول بندی خود آن را «جامعه‌شناسی مردم‌مدار» (public sociology) نامیده است.

جامعه‌شناسی مردم‌مدار چیست؟

«جامعه‌شناسی مردم‌مدار» اصطلاحی است که برای نخستین بار توسط هربرت گانز، از روسای پیشین انجمن جامعه‌شناسی امریکا، در سال ۱۹۸۸ به‌کار رفت. کسان دیگری چون آلفرد مک‌کلونگ‌لی و جو فیگین نیز درباره‌ی لزوم توجه جامعه‌شناسی به نقشی که باید در عرصه‌ی عمومی ایفا کند و تعهد اجتماعی که باید برعهده گیرد سخن گفته بودند. از سوی دیگر جامعه‌شناسی مردم‌مدار خود را میراث‌دار سنت جامعه‌شناسی انتقادی در آمریکا، با چهره‌های برجسته‌ای چون میلز و گلدنر می‌داند. البته امروز مایکل بوراووی را چهره‌ی شاخص و موثر در گسترش و تثبیت جایگاه این ایده باید دانست.

بوراووی معتقد است در دوران حاضر، جامعه شناسی بیش از پیش از دنیای مورد مطالعه‌اش فاصله گرفته است. او جامعه شناسی مردم مدار را علمی می داند که دغدغه اش گروه های مردمی و روشش آمیختن با آنان است.

بوراووی در بیان ضرورت جامعه شناسی مردم مدار، اوضاع کنونی جهان را این گونه توصیف می کند:

«امروز، در سالهای آغازین قرن 21 اگرچه کمونیسم مضمحل شده و فاشیسم به خاطره ای دهشتناک بدل گشته است، آوارهایی که تمدن از خود به جای می گذارد همچنان بر روی هم تلنبار می شوند. سرمایه داری لجام گسیخته امروزه به سلطه مستبدانه بازار منتهی شده است؛ گفتمانی که حول احیا و استقرار دموکراسی شکل گرفته است اغلب به ابزاری برای سرپوش گذاری بر منافع قدرتمندان، تحدید حقوق شهروندان و حتی اعمال خشونت بدل گشته است».

بوراووی معتقد است بنیانگذاران جامعه شناسی رویکردی اخلاقی به جامعه شناسی داشتند و هدف جامعه شناسی را ساختن یک دنیای بهتر می دانستند، اما امروزه جامعه شناسی از این هدف فاصله گرفته است. به نظر بوراووی، باید علم را به زبان عرفی/ عامه ترجمه کنیم و دانش خود را به میان کسانی ببریم که آن را از ایشان وام گرفته بودیم و به این ترتیب برای جامعه شناسی از نو تار و پودی اخلاقی ببافیم.

از محوری‌ترین نکات در رویکرد به جامعه‌شناسی مردم‌مدار، پاسخ به دو پرسش اساسی است: جامعه‌شناسی برای چه کسی؟ و جامعه‌شناسی برای چه؟ در واقع، در پاسخ به این دو پرسش است که بوراووی به یک نظام تقسیم کار در جامعه‌شناسی می‌رسد و بر این اساس چهار نوع جامعه‌شناسی «حرفه‌ای»، «سیاست گذار»، «انتقادی» و «مردم‌مدار» را از هم متمایز می‌سازد.

اولین گونه‌ی جامعه شناسی، جامعه شناسی سیاستگذار است. جامعه شناسی سیاستگذار در خدمت هدفی است که کارفرمایش تعیین می کند و درصدد است که برای مشکلات سفارش داده شده، راه حل هایی بیابد و یا به راه حل های موجود مشروعیت علمی ببخشد.

جامعه شناسی حرفه ای، روش های صحیح و آزموده شده را به همراه چارچوب های مفهومی مناسب در اختیار سایر شاخه های جامعه شناسی قرار میدهد.

جامعه شناسی انتقادی، صحت و سقم مفاهیم و فرضیه های هنجاری و توصیفی جامعه شناسی حرفه ای را مورد بررسی قرار می دهد. جامعه شناسی انتقادی می کوشد تا توجه جامعه شناسی حرفه ای را به مواردی معطوف کند که نادیده گرفته شده اند. جامعه شناسی انتقادی در واقع وجدان بیدار جامعه شناسی حرفه ای است؛ همانطور که جامعه شناسی مردم مدار، وجدان بیدار جامعه شناسی سیاستگذار است.

جامعه شناسی انتقادی همچنین دو سوال مهم را طرح می کند: «جامعه شناسی برای چه کسی؟». آیا مخاطبان ما فقط دانشجویان و دانشگاهیان هستند و یا مخاطبانی خارج از دانشگاه نیز برای خود متصوریم؟ به نظر می رسد برقراری ارتباط با گروه های مردمی و دخیل کردن آنان در تحقیقات اجتماعی ضروری به نظر می رسد.

سوال دوم این است که «جامعه شناسی برای چه؟» آیا جامعه شناس فقط باید دغدغه فراهم آوردن ابزاری برای تحقق ارزش های حاکم بر جامعه را داشته باشد یا آن که باید در شکل گیری محتوای این ارزش ها هم مداخله کند؟ این سوال در واقع به تمایز بین عقلانیت ابزاری و عقلانیت ارزشی اشاره می کند.

شمای کلی این بحث در جدول زیر خلاصه شده است:

 

 

مخاطب دانشگاهی

مخاطب غیر دانشگاهی

معرفت ابزاری

جامعه‌شناسی حرفه‌ای

جامعه‌شناسی سیاست‌گذار

معرفت بازتابی

جامعه‌شناسی انتقادی

جامعه‌شناسی مردم‌مدار

 

با این وصف، خصلت آکادمیک جامعه‌شناسی مانعی بزرگ بر سر راه ارتباط آن با گروه های متفاوت مردم در بیرون از مرزهای دانشگاه است. از جمله عوامل این اختلال ارتباطی، بی توجهی چنین جامعه‌شناسی های آکادمیکی به مجاری ارتباط عمومی، از جمله زبانی عامه فهم و نیز رسانه های عمومی است. این امر زمینه ساز گسستی رو به گسترش میان جامعه‌شناسی با مسائلی بوده که مردم در زندگی اجتماعی شان با آنها سر و کار دارند؛ همان مسائلی که تبیین شان از مهم ترین وظایفی بوده که جامعه‌شناسی همیشه بر دوش خود احساس می کرده است.

مایکل بوراووی درصدد طرح این نکته است که در کنار جامعه‌شناسی برخاسته از آکادمی و دانشگاه؛ در کنار جامعه‌شناسی انتقادی و روشنفکرانه؛ در کنار جامعه‌شناسی که طرح‌های بازار و دولت را پیش می برد، جای جامعه‌شناسی‌ای خالی است که مردم را مشاهده کند و هدف را گروه‌های مردمی بداند. این جامعه‌شناسی جدید دغدغه اش مردم و یا به تعبیری درست‌تر، گروه‌های مردمی است. روند مورد نظر جامعه‌شناسی مردم‌مدار، راهی برای شناسایی مسائل و موضوعات جامعه‌اش است. از این روست که جامعه‌شناسی مردم‌مدار در طی گفتگویی دو طرفه با مردم به شناسایی مسائل و موضوعات گروه های مردمی پرداخته و به معنای دقیقتری به «جامعه»‌شناسی روی می آورد. بنابراین، جامعه‌شناسی مردم‌مدار در خدمت مردم و جامعه مدنی است، مخاطبش را مردم می‌داند، برای آنان و به کمک آنان به تولید دانش جامعه شناختی می‌پردازد و مقیاس هایش را نیز متناسب با چنین شرایطی تنظیم می‌کند.

از جمله اهداف جامعه‌شناسی مردم‌مدار می‌توان این چهار مورد را برشمرد: گسترش مخاطبان جامعه‌شناسی، حفظ شرایط گفت‌وگویی در تولید دانش جامعه‌شناسی، رهایی‌بخشی و گسترش تخیل جامعه‌شناختی به واسطه‌ی پیوند میان گرفتاری‌های شخصی با مسائل عام اجتماعی و نیز پیوند میان سرگذشت شخصی و تاریخ اجتماعی. به‌این ترتیب، پیامد مستقیم این نوع جامعه‌شناسی، رشد مطالبات اجتماعی گروه‌های مردمی خواهد بود.

  • علی محمدزاده

عنوان کتاب: رویکردهای نظری هفتگانه در بررسی مسائل اجتماعی

نویسنده: ارل رابینگتن و مارتین واینبرگ

مترجم: دکتر رحمت‌الله صدیق سروستانی

سال نشر: 1382

انتشارات: تهران: دانشگاه تهران

رویکردهای نظری هفتگانه در بررسی مسائل اجتماعی

کتاب «رویکردهای نظری هفتگانه در بررسی مسائل اجتماعی» از جمله کتاب‌های مرجع در حوزه‌ی مسائل اجتماعی است که در بسیاری از کلاس‌های مسائل اجتماعی در دوره‌ی کارشناسی و کارشناسی‌ارشد تدریس می‌شود. در این کتاب، هفت رویکرد یا منظر برای نگریستن به مسائل اجتماعی مطرح شده است که دیدگاه‌های متفاوتی را برای نگریستن به طیف وسیع مسائل اجتماعی در اختیار خواننده می‎گذارد.

نویسنده هر رویکرد را در بخش‌های زیر به بحث و بررسی می‌گذارد:

چهره‌های اثرگذار، ریشه‌های نظری، نقطه‌ی تأکید، تعریف مسئله‌ی اجتماعی، علت‌ها، شرایط، پیامدها، راه‌حل‌ها، نقدها.

رویکردهایی که در این کتاب بیان شده‌اند، عبارت‌اند از:

1- آسیب‌شناسی اجتماعی.

2- بی‌سازمانی اجتماعی.

3- تضاد ارزش‌ها.

4- کج‌رفتاری.

5- انگ‌زنی.

6- انتقادی.

7- برساخت‌گرایی اجتماعی.

امید است دانش‌جویان و دانش‌پژوهان حوزه‌ی علوم اجتماعی بتوانند با خواندن موشکافانه‌ی این کتاب مسیر را برای فهم مسائل اجتماعی هموار کنند.

 

برای راحتی کار دانشجویان و دانش‌پژوهان عزیز و صرفه‌جویی در وقت دوستان، پس از چندین دور مطالعه و بررسی کتاب، آن را خلاصه و مدون کرده‌ایم.


برای دریافت فایل نمونه اینجا کلیک کنید.

برای دریافت فایل خلاصه‌ی کامل کتاب، اینجا کلیک کنید.

برای دریافت رمز فایل خلاصه‌ی کتاب، می‌توانید مبلغ 5000 تومان را به شماره کارت زیر واریز نموده و از طریق ارسال پیامک به شماره 09120638229 رمز فایل را دریافت نمایید.

شماره کارت:

8100   3064   7210    5041

بانک رسالت ـ به نام علی محمدزاده



  • علی محمدزاده

معرفی کتاب: زن‌ها؟!... من، مادرم، همسایه‌ها

علی محمدزاده | شنبه, ۶ خرداد ۱۳۹۶، ۰۲:۵۰ ب.ظ

عنوان کتاب: زن‌ها؟!... من، مادرم، همسایه‌ها

تصویرگر: مژده دانش‌پژوه

مقدمه: نسیم جانفدا

سال نشر: 1394

انتشارات: تهران: تیسا

زن ها

امروزه مقوله‌هایی چون «بازنمایی»، «جنسیت» و «سیاست بدن» از مباحث مهم در عرصه‌ی مطالعات انسانی و فرهنگی است. مباحثی از جمله پرداختن به این موضوع که بازنمایی‌ها اصولاً و اکثراً بر اساس زندگی‌های واقعی ساخته نمی‌شوند، در مورد جنسیت، نقش‌ها و تجربه‌های جنسیتی برجسته‌تر هستند. در عرصه هنر نیز، بازنمایی‌هایی از زن که به تولید و بازتولید نقش‌های جنسیتی معینی دامن می‌زنند و سعی در ارائه تصویری یکدست و آرمانی از زن در جوامع معاصر دارند، با واقعیت زندگی روزمره زنان فاصله زیادی دارند.

در کتاب «زن‌ها؟!... من، مادرم، همسایه‌ها» مجموعه‌ای از نقاشی‌ها پیرامون زن در جامعه‌ی امروز ایران، به عنوان متنی که قصد شکستن بازنمایی‌های مرسوم از زن در عرصه‌ی هنر را دارد، نقد و بررسی شده‌اند. از دیدگاه نویسنده، این مجموعه نقاشی نشان می‌دهد که فرهنگ دیگر متنی یکدست و ساده نیست، و اینکه درون یک فرهنگ صداهای بسیاری همواره سر می‌کشند و با یکدیگر به تنش برمی‌خیزند و همه و همه به این نتیجه می‌انجامند که در جهان معاصر از تکثر فرهنگ گریزی نیست.

  • علی محمدزاده

معرفی کتاب: روان‌شناسی رفتار جنسی (نظریه‌ها و دیدگاه‌ها)

علی محمدزاده | شنبه, ۱۹ فروردين ۱۳۹۶، ۰۱:۰۰ ب.ظ

عنوان کتاب: روان‌شناسی رفتار جنسی (نظریه‌ها و دیدگاه‌ها)

نویسنده: محمدباقر کجباف

سال نشر: 1385

انتشارات: تهران: روان

روان‌شناسی رفتار جنسی

کتاب «روان‌شناسی رفتار جنسی»، از جمله بهترین کتاب‌ها در زمینه‌ی مطالعات مسائل و روابط جنسی است. نقطه‌ی قوت کتاب حاضر این است که به‌صورت فشرده، مختصر و مفید چشم‌اندازی از این حوزه را به خواننده ارائه می‌کند. بخش‌های واقعاً خواندنی و قابل استفاده‌ی کتاب، یکی بخش نظریه‌هاست که در آن دیدگاه نظریه‌پردازانی هم‌چون فروید، فروم، یونگ، آدلر، فرانکل، هورنای، مزلو، پرلز، و پیاژه در باب میل جنسی و مسائل پیرامونی آن مطرح می‌شود؛ بخش دیگر هم، طرح انواع و اقسام اختلالات جنسی است که در آن به طیف گسترده‌ای از اختلالات، علائم شناسایی و راه‌های درمان آن پرداخته شده است.

  • علی محمدزاده

عنوان کتاب: مناظره (متن مناظره‌های انتخاباتی یازدهمین دوره‌ی ریاست جمهوری اسلامی ایران ـ خرداد 1392)

سال نشر: 1392

انتشارات: تهران؛ سروش

مناظره

کتاب مناظره، شامل متن کامل مناظره‌های انتخابات ریاست جمهوری 1392 است. اقدام صداوسیما در انتشار این کتاب، اقدامی بسیار عاقلانه و درخور تقدیر و تشکر است؛ چرا که منبع خوبی برای تحقیقات اجتماعی بر روی انتخابات فراهم می‌کند. اما ای کاش صداوسیما انتشار متن مکتوب مباحث انتخابات را تنها به مناظره‌ها محدود نمی‌کرد و تمامی برنامه‌های تلویزیونی کاندیداها را منتشر می‌نمود. چرا که بخش زیادی از دیدگاه‌های کاندیداهای انتخابات، در قالب برنامه‌های دیگری مثل «بادوربین»، «گفت‌وگوی ویژه خبری»، «پاسخ به سؤالات کارشناسان» و... مطرح شده است.

نکته‌ی دیگر این که یکی از مشکلات محققین در استفاده از این کتاب ـ که معمولاً به روش تحلیل محتوا یا تحلیل گفتمان صورت می‌گیرد ـ نیاز به متن کتاب است. برای این منظور، محققین مجبورند برای استفاده، متن کتاب را دوباره تایپ کنند. چه خوب بود اگر فایل این کتاب نیز به صورت الکترونیک در سایت‌های فروش نسخه‌های الکترونیک کتاب عرضه می‌شد تا محققین با این مشکل نیز مواجه نباشند.

  • علی محمدزاده


اشاره:

نوشتار حاضر، در شماره‌ی 47 نشریه‌ی همگام (ماه‌نامه‌ی تحلیلی ـ راهبردی شورای عالی فرهنگی آستان قدس رضوی) ـ تیرماه 1394 در پرونده‌ی «مسئله‌شناسی» این ماه‌نامه به چاپ رسیده است.

در صفحات 60 تا 65 این نشریه، می توانید مقاله حاضر را ملاحظه نمایید.

دریافت فایل pdf کامل شماره 47 نشریه‌ی همگام


سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعیِ «بدون شکست» چگونه محقق می‌شود؟ این نخستین پرسشی است که هنگام بحث از برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی به ذهن متبادر می‌شود. اگر نگاهی گذرا بر سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های گوناگونی که در حوزه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی به مرحله‌ی اجرا گذاشته می‌شود بیفکنیم، مشاهده خواهیم کرد که بسیاری از آن‌ها از حصول نتیجه‌ی پیش‌بینی شده ناتوان مانده‌اند و تنها هزینه‌های مالی و انسانی بر جامعه‌ی هدف تحمیل کرده‌اند. علت این شکست چیست؟ چرا پیش‌بینی‌ها درست از کار درنیامده‌اند؟

پاسخ این پرسش‌ها را باید در رابطه‌ی میان سیاستِ فرهنگی و جامعه‌ی هدف جست‌وجو کرد. می‌توان گفت یک سیاستِ فرهنگی هنگامی با شکست مواجه می‌شود که میان آن سیاست و جامعه‌ی هدف، نسبت و رابطه‌ی درستی برقرار نشده باشد. آن‌چه واسط و رابط میان سیاستِ فرهنگی و جامعه‌ی هدف است، چیزی جز «مسئله[1]» نیست.  بنابراین، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و اجتماعی، تنها هنگامی به نتیجه‌ی مطلوب دست می‌یابند که مبتنی بر «مسئله» و مسئله‌شناسی درست باشند. اکنون این پرسش پیش می‌آید که «مسئله» چیست؟ در این زمینه باید گفت تعریف «مسئله» و تعیین این‌که چه چیزی مسئله هست و چه چیزی مسئله نیست، از جمله بحث‌های دامنه‌دار در علوم اجتماعی بوده است و بر سر آن اختلاف نظرهای فراوانی بروز کرده است. اما در یک تعریف کلی می‌توان گفت «مسئله»های فرهنگی و اجتماعی، روندهایی کلی و بنیادین هستند که «معضلات» گوناگون فرهنگی و اجتماعی به آن‌ها باز می‌گردند و از آن‌ها سرچشمه می‌گیرند. بر اساس این تعریف، باید میان «معضل» اجتماعی و فرهنگی و «مسئله» تفاوت قائل شد. موضوعاتی چون گسترش سبک‌های جدید مصرف و زندگی، تغییر در نحوه‌ی پوشش، دگرگونی در هنجارهای جنسیتی، دگرگونی در روابط نسلی و مانند آن در عرصه‌ی فرهنگی و گسترش فقر و شکاف طبقاتی، رشد مصرف مواد مخدر، کاهش سرمایه‌ی اجتماعی و گسترش انواع و اقسام کجروی‌ها در عرصه‌ی اجتماعی، نمونه‌هایی از «معضلات» فرهنگی و اجتماعی هستند که خود ریشه در «روند»‌های کلان‌تری دارند. برای مثال، روند‌هایی چون سمت‌وسوی چالش سنت و مدرنیته در هر مقطع زمانی، موضوعات ناشی از فعال‌شدن شکاف‌های گوناگون اجتماعی در یک جامعه، چالش‌های مرتبط با کارآمدی دین در اداره‌ی کشور و نسبت آن با اقتضائات زمانه، به چالش کشیده شدن قرائت رسمی از دین از سوی قرائت‌های بدیل، شکاف میان مردم و حکومت، چالش در نسبت نظری و عملی میان توسعه و عدالت، جهت‌گیری‌های کلان در سیاست‌های اقتصادی و حرکت خزنده به سمت لیبرالیسم اقتصادی و مانند آن، از جمله روندهای کلی مورد بحث هستند که معضلات ریز و درشت اجتماعی ریشه در آن‌ها دارند. در حقیقت، تفاوت «معضل» فرهنگی و اجتماعی و «مسئله» در میزان کلیت‌بخشی آن است. مسائل اجتماعی چالش‌ها و روندهای کلانی‌اند که مقطعی و زودگذر نیستند، عمدتاً ریشه در تحولات تاریخی و شکاف‌های اجتماعی دارند و علت موجبه‌ و مبقیه‌ی معضلات اجتماعی را تشکیل می‌دهند.

برای واضح‌تر شدن مطلب، باید به این نکته اشاره کنیم که ما در یک جامعه با شمار فراوانی از معضلات اجتماعی روبرو هستیم و حتی چه بسا هر روز بسیاری از این معضلات را به چشم هم ببینیم. موضوعاتی چون فقر، اعتیاد، روسپی‌گری، وندالیسم، پرخاش‌گری، دزدی، رشوه، اقسام مفاسد اقتصادی، بدحجابی و بدپوششی، انواع و اقسام روابط جنسی غیر ازدواجی، تجاوز به عنف، کودک آزاری، کاهش گرایش به اخلاق و معنویت، گسترش بی‌توجهی به شرایع دینی، تغییر نگرش نسبت به حکومت دینی و مانند آن، نمونه‌هایی از این معضلات اجتماعی هستند. اما باید دانست که این معضلات اجتماعی که به چشم دیده می‌شوند و احساس می‌شوند، خود ریشه در روندهای کلی‌تر و ساختاری‌تری دارند که در ظاهر از چشم ما پنهان‌اند؛ اما به واقع همان‌طور که ذکر شد، علت موجبه و بقای این معضلات را تشکیل می‌دهند. به بیان دیگر، در حالی‌که معضلات اجتماعی، وضعیت‌های اظهار شده و ملموسی هستند، مسائل اجتماعی در شرایط معمول اظهار نشده و پنهان‌اند و تنها «مسئله‌شناس» فرهنگی و اجتماعی است که می‌تواند آن‌ها را تشخیص داده و متناظر با تشخیص خود، اقدام به ارائه‌ی نسخه و راه‌حل نماید. اکنون و پس از این توضیحات، در پاسخ به این پرسش که علت شکست برنامه‌ریزی‌‌های فرهنگی چیست و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعیِ «بدون شکست» چگونه محقق می‌شود، باید گفت یک سیاستِ فرهنگی هنگامی توفیق می‌یابد که افقی فراتر از معضلات اجتماعی را ببیند و راه‌حل‌های خود را علاوه بر معضلات اجتماعی، به مسائل اجتماعی نیز مبتنی کند. در این صورت، یک سیاستِ فرهنگی و اجتماعی علاوه بر آن‌که به «معلول» پرداخته است، اندیشیدن به «علت» را نیز از یاد نبرده است. پس از تبیین چیستی مسئله‌ی فرهنگی و اجتماعی، اکنون باید به این پرداخت که «مسئله‌شناسی» فرهنگی و اجتماعی چگونه و از چه طریقی میسر و مقدور می‌شود؟ به عبارت دیگر، به چه طریقی یک سیاست‌گذار و برنامه‌ریز فرهنگی و اجتماعی می‌تواند دست به «مسئله‌شناسی» درستی بزند و این روندهای کلی و ساختارهای پنهان را کشف و فهم نماید؟

پاسخ به این پرسش، در مفهوم «تجربه‌ی زیسته[2]» نهفته است. تجربه‌ی زیسته، درکی مستقیم و بی‌واسطه از واقعیت اجتماعی است که فرد در بافت[3] یا موقعیتی معین آن را می‌فهمد. بنابراین، تجربه‌ی زیسته با نوعی آگاهی بی‌واسطه همراه است. مقصود آن است که برنامه‌ریز و سیاست‌گذار فرهنگی، نمی‌تواند از پشت میز کار و صرفاً بر اساس مطالعات و دانش نظری خود اقدام به سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی نماید؛ بلکه این برنامه‌ریزی، نیاز به «داده‌های میدانی» دارد که از تجربه‌ی زیسته‌ی بی‌واسطه‌ی محقق و یا استفاده از تجربه‌ی زیسته‌ی بی‌واسطه‌ی دیگران حاصل می‌شود. مقصود از داده‌های میدانی، اطلاعات و داده‌های موجود در واقعیت یک جامعه است که در زندگی روزمره‌ی مردم وجود دارد.

بنابراین، سیاست‌گذار فرهنگی و اجتماعی در وهله‌ی نخست بایستی خود درکی بی‌واسطه از آن‌چه در جامعه‌ی خودش می‌گذرد داشته باشد؛ بداند در گفت‌وگوهای میان مردم چه موضوعاتی رد و بدل می‌شود؛ گروه‌ها و دسته‌های گوناگون مردم چگونه زندگی می‌کنند و در عرصه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی با چه مشکلاتی روبه‌رویند و دیدگاه عمومی مردم پیرامون موضوعات گوناگون چیست. زندگی ایزوله ـ یعنی به دور از جامعه ـ برای کسی که قصد شناخت جامعه و برنامه‌ریزی برای آن را دارد، مهم‌ترین علت دوری از مسئله‌شناسی است. کسی که از منزل با خودروی شخصی به محل کار ـ دانشگاه یا یک سازمان فرهنگی ـ مراجعت می‌کند و دوباره با خودرو شخصی به منزل بازمی‌گردد؛ بدون آن‌که بداند کف خیابان‌های شهر چه در حال رخ دادن است، قطع به یقین نمی‌تواند مسئله‌شناس خوبی باشد. محقق و برنامه‌ریز فرهنگی بیش از آن‌که نیاز به مطالعه پیرامون معضلات و رویدادهای فرهنگی و اجتماعی داشته باشد، باید خود این معضلات و مسائل را با گوشت و پوست خود درک کند؛ تنها در این صورت است که او می‌تواند به نوعی «درون‌نگری هم‌دلانه» با مردمی که مخاطب برنامه‌ریزی فرهنگی هستند دست یابد و درد آن‌ها را بفهمد. آن‌ها که در طول تاریخ مرد زمانه‌ی خویش بوده‌اند، برج‌عاج نشینان و عافیت‌طلبان نبوده‌اند؛ بلکه آدم‌هایی بوده‌اند که به تمام معنا در همین جامعه می‌زیسته‌اند و در درد و رنج گروه‌های مختلف مردم با آنان شریک بوده‌اند.

دست‌یابی به این داده‌های میدانی، علاوه بر آن‌که از تجربه‌ی زیسته‌ی خود محقق و سیاست‌گذار فرهنگی و اجتماعی حاصل می‌شود، می‌تواند حاصل تحقیق و پژوهش از تجربه‌ی زیسته‌ی افراد مختلف و گروه‌های گوناگون مردم نیز باشد. بنابراین، برنامه‌ریزی فرهنگی ناظر به هر سمت‌وسویی که هست، اولین گام آن اقدام به گردآوری داده‌های میدانی است که از تجربه‌ی زیسته‌ی بی‌واسطه سیاست‌گذار فرهنگی و یا جامعه‌ی هدف حاصل می‌آید.

اما اکنون باید به این پرسش پاسخ گفت که محقق و برنامه‌ریز فرهنگی برای دستیابی به این مسئله‌شناسی باید چه مراحلی را پشت‌سر بگذارد و به چه طریقی عمل کند؟

همان‌طور که گفتیم، اولین مرحله، گردآوری داده‌های میدانی از جامعه‌ی هدف است که یا از طریق حضور محقق در جامعه‌ی هدف و کسب تجربه‌ی زیسته توسط خود او و یا از راه استفاده از تجربه‌ی زیسته‌ی گروه‌های مختلف مردم جامعه‌ی هدف صورت می‌پذیرد. به عبارت دیگر، محقق می‌تواند خود در جامعه‌ی مورد مطالعه حضور یابد و به کمک تکنیک «مشاهده‌ی مشارکتی» به گردآوری داده‌هایی از جامعه‌ی هدف بپردازد؛ و یا این‌که با استفاده از روش‌های گوناگون کمی و به‌ویژه کیفی تحقیق، اطلاعاتی از جامعه به دست آورد.

پس از طی شدن این مرحله، محقق اجتماعی داده‌هایی از جامعه در اختیار دارد که به روش‌های مختلف به دست آمده‌اند. این داده‌ها عمدتاً به معضلات اجتماعی ریز و درشت موجود در جامعه مربوط هستند. حال نوبت به تحلیل و بازتحلیل مکرر داده‌های به دست آمده می‌رسد. داده‌ها باید در گروه‌ها و طبقات بزرگ‌تر و بزرگ‌تر طبقه‌بندی شوند تا زمانی‌که محقق به چند طبقه‌ و دسته‌ی بزرگ دست یابد؛ طبقاتی که دیگر نتوان آن‌ها را در هم ادغام کرد و موضوعاتی مجزای از یکدیگر به حساب آیند. پس از این مرحله، نوبت که کشف روندهای کلی یا همان مسائل اجتماعی می‌رسد. انجام این مرحله، نیازمند «ذهنی تئوریک» و ورزیده است که خود حاصل تجربه، مطالعه و تفکر است و تنها از عهده‌ی کسانی بر می‌آید که از تجربه و دانش کافی برخوردار باشند. هنر محقق اجتماعی آن است که بتواند از خلال این داده‌های میدانی، «روند»های کلی را کشف و فهم نماید. در این صورت، محقق به مهم‌ترین «مسائل» جامعه‌ی هدف پی‌برده است؛ مسائلی که داده‌های میدانی به دست آمده، دلالت بر آن‌ها می‌کنند.

 مراحل مورد بحث، در نمودار زیر آمده است:

نمودار مسئله شناسی

همان طور که از نمودار فوق پیداست، برنامه‌ریز و سیاست‌گذار فرهنگی، پس از توجه به معضل اجتماعی، گردآوری داده‌های میدانی پیرامون آن معضل اجتماعی و کشف روندهای کلی و مسائل اجتماعی، با این عینک نظری حاصل از این مسئله‌شناسی مجدداً به جامعه بازگشته و موضوعات مدنظرش را مورد تحلیل مجدد قرار می‌دهد. این فرآیند تحلیل و بازتحلیل مجدد تا آن‌جا ادامه می‌یابد که سیاست‌گذار و برنامه‌ریز فرهنگی و اجتماعی، به راه‌حلی مقتضی راه بَرد.



[1] problem

[2] Lived experience

[3] Context

  • علی محمدزاده

معرفی کتاب

عنوان کتاب: از فرهنگ تا توسعه (توسعه‌ی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران)

نویسنده: ناصر فکوهی

سال نشر: 1379

انتشارات: تهران؛ فردوس

از فرهنگ تا توسعه

ناصر فکوهی، از جمله چهره‌های دانشمند، خوش‌فکر، دردمند و مسئله‌شناس ایرانی در دوران حاضر است. فکوهی انسانی علمی و دانشگاهی است و به جرأت می‌توان گفت آن‌چه می‌گوید تنها برآمده از دغدغه‌های فکری و دانشگاهی است و بس؛ و از آن‌دسته صاحب‌نظرانی است که وابستگی جناحی و سیاسی به شخص و گروهی ندارد. نکته‌ی قابل توجه درباره‌ی فکوهی، مسئله‌شناس بودن اوست. معدودند دانشگاهیان و تحصیل‌کرد‌گانی که از محفوظات و آموخته‌های دانشگاهی فراتر روند و به سطح دردمندی و مسئله‌شناسی برسند. مسئله‌شناسان، مردان زمانه‌ی خویش‌اند. اما با نهایت تأسف باید گفت فکوهی برای برنامه‌ریزان و مسئولان دولتی کم‌تر چهره‌ای آشناست. برای نمونه، تا آن‌جا که در ذهن من است، فکوهی در طول سی‌وچند سال بعد از انقلاب، تنها دو حضور تلویزیونی داشته که آن‌هم در همین یک ساله‌ی اخیر بوده است. این در حالی‌است که کشوری با این حجم از مسائل گوناگون و تودرتوی فرهنگی و اجتماعی، شدیداً محتاج اندیشه و نظر فکوهی و امثال او است.


خلاصه‌ی کتاب را می‌توانید از اینجا دریافت کنید



  • علی محمدزاده

عنوان کتاب: توسعه‌ی فرهنگی (مجموعه مقالات)

علی محمدزاده | جمعه, ۱۱ ارديبهشت ۱۳۹۴، ۱۲:۵۰ ق.ظ

معرفی کتاب

عنوان کتاب: توسعه‌ی فرهنگی (مجموعه مقالات/ گزیده مقالات مجله فرهنگ و زندگی 1348- 1356)

نویسنده (گان): چنگیز پهلوان، فریدون اردلان، ذبیح‌الله صفا، روی شاو، دنیس گابور، پی‌یر کاند، بهروز منتظمی، پرویز همایون‌پور

مترجم (ها): احمد صبوری، ب. ص. شهرآشوب امیرشاهی

سال نشر: 1381

انتشارات: تهران؛ سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

توسعه فرهنگی
کتاب حاضر، شامل مجموعه مقالاتی قدیمی با موضوع توسعه‌ی فرهنگی است. عنوان اولین مقاله‌ی کتاب، «درباره‌ی توسعه‌ی فرهنگی» است. این مقاله و مقاله‌ی دوم که عنوان آن «توسعه‌ی فرهنگی از دیدگاه یونسکو » است، به مباحثی پیرامون توسعه‌ی فرهنگی مبتنی بر دیدگاه یونسکو می‌پردازند. عنوان مقاله سوم، «نگاهداشت سنت‌های ملی در گیرودار تحولات اقتصادی و اجتماعی» است که به‌رغم عنوان جالبش، محتوای دندان‌گیری ندارد. چهارمین مقاله‌ی کتاب، نوشته‌ی روی شاو و عنوان آن «کارگزار فرهنگی در جامعه معاصر» است. این فصل، فصل قابل استفاده‌ای است. در بخشی از این فصل، ذیل بحث ضرورت دموکراسی مبتنی بر آموزش و دموکراسی مبتنی بر فرهنگ، به مسئله‌ی «نشخوار فرهنگی» اشاره می‌کند که به مفهوم مصرف زیاد کالای فرهنگی اما بدون فهم و تشخیص است. مقاله‌ی بعد، مصاحبه‌ی خواندنی‌ای است با دنیس‌گابور تحت عنوان «آیا انسان آینده‌ای دارد؟» که در آن به مسائل زیست‌محیطی ناشی از توسعه‌ی تکنولوژی می‌پردازد. مقاله‌ی بعد تحت عنوان «اختیار و اجبار در جامعه‌ی تولیدگرا» نوشته‌ی پی‌یر کاند نیز چنین محتوایی دارد. این مقاله هم خواندنی است. دو مقاله پایانی کتاب هم «انتقال تکنولوژی به جهان سوم» و «تکنولوژی در خدمت آموزش و پرورش جهان سوم» هستند.

  • علی محمدزاده

معرفی کتاب: فرهنگ و توسعه ـ رهیافت مردم‌شناختی توسعه

علی محمدزاده | دوشنبه, ۱ دی ۱۳۹۳، ۰۹:۱۲ ب.ظ

معرفی کتاب

عنوان کتاب: فرهنگ و توسعه ـ رهیافت مردم‌شناختی توسعه

نویسنده: سازمان یونسکو

مترجم: نعمت الله فاضلی و محمد فاضلی

سال نشر: 1376

انتشارات: تهران؛ سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

فرهنگ و توسعه

کتاب «فرهنگ و توسعه»، کتابی مرجع در زمینه‌ی توسعه‌ی فرهنگی است که به دیدگاه‌های یونسکو در باب این مقوله می‌پردازد. بخش‌های اول و دوم این کتاب تحت عنوان «توسعه در بستر فرهنگ» و «بازاندیشی توسعه» مهم‌ترین بخش‌های آن اند که ادبیات توسعه‌ی فرهنگی به طور عمده در آن‌ها مطرح شده است. در مقاله‌ای تحت عنوان «فرهنگ به مثابه‌ی چرخ تغییر» این ایده که علم جدید دانشی غربی است نفی و به سهم دیگر تمدن‌ها در آفرینش دانش علمی پرداخته می‌شود و در کل درصدد زدودن این پیش‌فرض است که علم و فرهنگ غربی برتر از علم و فرهنگ‌های بومی و سنتی سایر نقاط جهان است. برای مثال، در قسمتی از این فصل آمده است:

«آن‌چه که علم نام دارد، نتیجه‌ی روش‌های جدید آزمایش، مشاهده و اندازه‌گیری است که اعراب به اروپاییان شناساندند. علم جدید مهم‌ترین سهم تمدن اسلامی است. برای مثال عرب‌ها بودند که استفاده از گیاهان دارویی را بررسی و رده‌بندی کردند و قدیمی‌ترین شیوه‌نامه‌ی داروهای پزشکی در قرون وسطی را تدوین نمودند ... تسلط مسلمانان بر ریاضی وعلوم، عربی را به زبان علمی قرون وسطی بدل نمود» (ص 26).

در این بخش به این نکته پرداخته می‌شود که هر الگو یا تجربه موفقی را نمی‌توان بدون ملاحظه وارد کرد؛ بلکه این کار نیازمند بازتغییر یا اختراع مجدد است؛ به گونه‌ای که بتواند از صافی هویت فرهنگی و نظام ارزشی جامعه بگذرد (ص 27).

در فصل سوم کتاب تحت عنوان «فرهنگ و تکنولوژی» به تکنولوژی‌های بومی و خصوصاً تکنولوژی کشاورزی در جهان پرداخته‌ می‌شود و بر این نکته تأکید می‌گردد که هرگونه برنامه‌ریزی کشاورزی در کشورهای گوناگون باید مبتنی بر این سنت‌های بومی باشد. برای مثال، می‌توان به تکنولوژی قنات برای مدیریت منابع آب در ایران اشاره کرد که با ورود الگوهای غربی شهرنشینی و کشاورزی، مورد بی‌مهری قرار گرفت و تکنولوژی‌ای که محصول هزاران سال تجربه‌ی انسان ایرانی بود، به کلی فراموش شد. در جای‌جای کشور چاه‌موتورها جای قنوات را گرفتند و این شد که طی اندکی بیش از نیم قرن، سفره‌های آب زیرزمینی کشور تهی شدند. در حالی‌که تکنولوژی قنات به گونه‌ای طراحی شده بود که علاوه بر جذب آب‌های سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی، این منابع آب را نیز مدیریت می‌نمود.

در فصل چهارم به چالش‌های فراروی توسعه از جمله مسئله‌ی بسیار مهم «حقوق فرهنگی» و چندفرهنگ‌گرایی پرداخته می‌شود.

  • علی محمدزاده

معرفی کتاب: شهروندی و دولت رفاه

علی محمدزاده | پنجشنبه, ۲۰ آذر ۱۳۹۳، ۰۵:۴۹ ب.ظ

معرفی کتاب

عنوان کتاب: شهروندی و دولت رفاه

نویسنده: دنیس رایلی

مترجم: ژیلا ابراهیمی

سال نشر: 1388

انتشارات: تهران؛ آگه

کتاب شهروندی و دولت رفاه از مجموعه کتاب‌های «فهم جامعه‌ی مدرن» انتشارات آگه است که به مسئله‌ی شهروندی اجتماعی و دولت رفاه می‌پردازد. در ادامه نکاتی از این کتاب می‌آید:

درباره‌ی مفهوم شهروندی

بدون مفهوم «شهروندی»[1] نمی‌توان تصوری از دولت لیبرال ـ دموکرات مدرن داشت. مفهوم شهروندی در طیف متنوعی از تفکرات سیاسی، محافظه‌کارها، سوسیال ـ دموکرات‌ها و انقلابیون، به کار رفته است (رایلی، 1388: 25).

شهروندی در کل به جایگاه فرد در مقام عضوی از یک جامعه مبتنی است. در واقع این مفهوم را می‌توان چنان گسترش داد که عضویت در جهان را نیز در بر گیرد؛ مانند آرمان محیط‌زیستیِ «شهروندی جهانی»[2] که در آن تعهد هر شخص نه تنها در محدوده‌ی مرزهای ملی‌اش، که به واسطه‌ی جایگاه انسانی‌اش معنا می‌یابد (همان: 27).

در حال حاضر شهروندی معادل عضویت در یک دولت ـ ملت همراه با برخورداری از حقوق ساکنان یک کشور است (همان: 30). در عین حال تنوع ساختارهای سیاسی و نحوه‌ی شکل‌گیری ملت در کشورهای مختلف، اشکال متنوعی از شهروندی را به پیش می‌کشد و نمی‌توان توضیحی عام درباره معانی مربوط به شهروندی ارائه داد (همان: 30). اما به رغم این‌که واژه‌ی شهروندی می‌تواند به ساختارهای تاریخی و سیاسی گوناگونی اشاره کند، دربردارنده‌ی معانی کلی‌ای نیز هست. «شهروندی» تجسم آرمان شمول و حد مطلوبی از حق برای همگان است (همان: 34). شهروندی در مقام یک نظریه، ادعایی را درباره‌ی مشارکت دموکراتیک واقعی مطرح می‌کند و نوید برابری می‌دهد. این آرمان، مشارکت را به مثابه‌ی یک امکان بالقوه تصور می‌کند (همان: 38).

دولت رفاه: برابری واقعی در مقابل نابرابری‌های اقتصاد بازار

اما برابری رسمی که به وسیله‌ی قانون به مردم اعطا می‌شود چگونه می‌تواند به برابری در عمل تبدیل شود و به‌ویژه اقتصاد بازار آزاد چگونه می‌تواند متضمن این امید باشد؟ یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که در آن تنش‌های بین برابری رسمی و واقعی و هم‌چنین بین وعده‌ی برابری شهروندی و نابرابری‌های اقتصاد بازار ظاهر شده است و مورد بحث بوده است، دولت رفاه است (همان: 38).

  • علی محمدزاده