معرفی کتاب: از فرهنگ تا توسعه (توسعه‌ی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران)

معرفی کتاب

عنوان کتاب: از فرهنگ تا توسعه (توسعه‌ی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران)

نویسنده: ناصر فکوهی

سال نشر: 1379

انتشارات: تهران؛ فردوس

ناصر فکوهی، از جمله چهره‌های دانشمند، خوش‌فکر، دردمند و مسئله‌شناس ایرانی در دوران حاضر است. فکوهی انسانی علمی و دانشگاهی است و به جرأت می‌توان گفت آن‌چه می‌گوید تنها برآمده از دغدغه‌های فکری و دانشگاهی است و بس؛ و از آن‌دسته صاحب‌نظرانی است که وابستگی جناحی و سیاسی به شخص و گروهی ندارد. نکته‌ی قابل توجه درباره‌ی فکوهی، مسئله‌شناس بودن اوست. معدودند دانشگاهیان و تحصیل‌کرد‌گانی که از محفوظات و آموخته‌های دانشگاهی فراتر روند و به سطح دردمندی و مسئله‌شناسی برسند. مسئله‌شناسان، مردان زمانه‌ی خویش‌اند. اما با نهایت تأسف باید گفت فکوهی برای برنامه‌ریزان و مسئولان دولتی کم‌تر چهره‌ای آشناست. برای نمونه، تا آن‌جا که در ذهن من است، فکوهی در طول سی‌وچند سال بعد از انقلاب، تنها دو حضور تلویزیونی داشته که آن‌هم در همین یک ساله‌ی اخیر بوده است. این در حالی‌است که کشوری با این حجم از مسائل گوناگون و تودرتوی فرهنگی و اجتماعی، شدیداً محتاج اندیشه و نظر فکوهی و امثال او است.

---

خلاصه‌ی کتاب را می‌توانید از اینجا دریافت کنید

---

گفت و گو: توسعه‌ی فرهنگی و فرهنگ توسعه

اشاره: متن زیر بخشی از گفتگویی با دکتر ناصر فکوهی است که سال 82 در نشریه‌ی نمایه‌ی پژوهش به چاپ رسیده است:

فرهنگ چیست؟

فرهنگ عبارت است از مجموعه‌ای از ویژگی‌های مادی و معنوی اکتسابی که از خلال فرآیند آموزش به افراد یک جامعه انتقال داده شده و از نسلی به نسل دیگر منتقل می شوند.

توسعه و فرهنگ

در قرن نوزدهم اروپا خود را در رأس تمدن انسانی دانسته و فرهنگ را تنها در چنین موقعیتی قابل تحقق می‌دانست. به عبارت دیگر، میان فرهنگ و تمدن یک برابری نسبتا مطلق قائل بود و فرهنگ را حاصل کار یک جامعه‌ی متمدن می‌دانست. از این رو، الگوی تمدنی خود را نیز به سراسر جهان تعمیم داد که تا اندازه زیادی از خلال فرآیند استعماری انجام گرفت. آن را نوعی جبر تاریخی در نظر می‌گرفت که نه تنها نکته‌ی منفی و نامناسبی در بر ندارد، بلکه به سود جوامع زیر استعمار نیز هست و آنها را از رکود تاریخی خارج کرده و با شتابی چند برابر بیش‌تر به سمت تمدن سوق خواهد داد. آن‌چه در اورپای قرن نوزدهم «تمدن» نامیده می‌شد، تا حد زیادی در جهان غرب به طور کل پس از جنگ جهانی دوم «توسعه» نامیده شد. با این تفاوت که در نظریه‌های توسعه بعد از جنگ تلاش شد که این توسعه تا جایی که ممکن بود شاخص‌سازی شده و این شاحص‌ها عمدتاً شاخص‌های مادی و قابل اندازه گیری باشد. بنابراین، گروهی از شاخص های کالبدی در زمینه‌هایی چون تغذیه، بهداشت، آموزش و پرورش، مسکن، کار و... تدوین شدند و بر اساس آنها کشورهای جهان به کشورهای در حال توسعه (یا توسعه نیافته) و توسعه‌یافته تقسیم شدند. در این شاخص‌بندی‌ها، فرهنگ نیز به عنوان بخشی از نیازهای انسانی در زمینه‌ی معنوی شاخص‌بندی شد و به‌عنوان مثال شاخص‌هایی برای خلاقیت فرهنگی هم‌چون تعداد کتب، فیلم‌ها و روزنامه‌های منتشر شده در هر کشوری و کیفیت آنها تدوین شدند. بنابراین، فرهنگ جزئی از پدیده‌ی عمومی توسعه به حساب آمد که باید از خلال چنین شاخص‌هایی درک می شد. دراین چارچوب، فرهنگ در تعریفی بسیار محدودتر از تعریف نخستین طبقه‌بندی شد و تنها برخی از فعالیت های انسانی درون آن جای گرفتند؛ در حالی که برخی از فعالیت های دیگر، نظیر فناوری، که عمیقاً فرهنگی هستند، از دایره‌ی تنگ این تعریف خارج شدند. با این وصف انسان‌شناسان هرگز این تفسیر تقلیل‌گرا را نپذیرفته و همواره بر آن بودند که رابطه توسعه به فرهنگ رابطه جزء به کل است و نه بر عکس.

عنوان کتاب: توسعه‌ی فرهنگی (مجموعه مقالات)

معرفی کتاب

عنوان کتاب: توسعه‌ی فرهنگی (مجموعه مقالات/ گزیده مقالات مجله فرهنگ و زندگی 1348- 1356)

نویسنده (گان): چنگیز پهلوان، فریدون اردلان، ذبیح‌الله صفا، روی شاو، دنیس گابور، پی‌یر کاند، بهروز منتظمی، پرویز همایون‌پور

مترجم (ها): احمد صبوری، ب. ص. شهرآشوب امیرشاهی

سال نشر: 1381

انتشارات: تهران؛ سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

کتاب حاضر، شامل مجموعه مقالاتی قدیمی با موضوع توسعه‌ی فرهنگی است. عنوان اولین مقاله‌ی کتاب، «درباره‌ی توسعه‌ی فرهنگی» است. این مقاله و مقاله‌ی دوم که عنوان آن «توسعه‌ی فرهنگی از دیدگاه یونسکو » است، به مباحثی پیرامون توسعه‌ی فرهنگی مبتنی بر دیدگاه یونسکو می‌پردازند. عنوان مقاله سوم، «نگاهداشت سنت‌های ملی در گیرودار تحولات اقتصادی و اجتماعی» است که به‌رغم عنوان جالبش، محتوای دندان‌گیری ندارد. چهارمین مقاله‌ی کتاب، نوشته‌ی روی شاو و عنوان آن «کارگزار فرهنگی در جامعه معاصر» است. این فصل، فصل قابل استفاده‌ای است. در بخشی از این فصل، ذیل بحث ضرورت دموکراسی مبتنی بر آموزش و دموکراسی مبتنی بر فرهنگ، به مسئله‌ی «نشخوار فرهنگی» اشاره می‌کند که به مفهوم مصرف زیاد کالای فرهنگی اما بدون فهم و تشخیص است. مقاله‌ی بعد، مصاحبه‌ی خواندنی‌ای است با دنیس‌گابور تحت عنوان «آیا انسان آینده‌ای دارد؟» که در آن به مسائل زیست‌محیطی ناشی از توسعه‌ی تکنولوژی می‌پردازد. مقاله‌ی بعد تحت عنوان «اختیار و اجبار در جامعه‌ی تولیدگرا» نوشته‌ی پی‌یر کاند نیز چنین محتوایی دارد. این مقاله هم خواندنی است. دو مقاله پایانی کتاب هم «انتقال تکنولوژی به جهان سوم» و «تکنولوژی در خدمت آموزش و پرورش جهان سوم» هستند.

معرفی کتاب: فرهنگ و توسعه ـ رهیافت مردم‌شناختی توسعه

معرفی کتاب

عنوان کتاب: فرهنگ و توسعه ـ رهیافت مردم‌شناختی توسعه

نویسنده: سازمان یونسکو

مترجم: نعمت الله فاضلی و محمد فاضلی

سال نشر: 1376

انتشارات: تهران؛ سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

کتاب «فرهنگ و توسعه»، کتابی مرجع در زمینه‌ی توسعه‌ی فرهنگی است که به دیدگاه‌های یونسکو در باب این مقوله می‌پردازد. بخش‌های اول و دوم این کتاب تحت عنوان «توسعه در بستر فرهنگ» و «بازاندیشی توسعه» مهم‌ترین بخش‌های آن اند که ادبیات توسعه‌ی فرهنگی به طور عمده در آن‌ها مطرح شده است. در مقاله‌ای تحت عنوان «فرهنگ به مثابه‌ی چرخ تغییر» این ایده که علم جدید دانشی غربی است نفی و به سهم دیگر تمدن‌ها در آفرینش دانش علمی پرداخته می‌شود و در کل درصدد زدودن این پیش‌فرض است که علم و فرهنگ غربی برتر از علم و فرهنگ‌های بومی و سنتی سایر نقاط جهان است. برای مثال، در قسمتی از این فصل آمده است:

«آن‌چه که علم نام دارد، نتیجه‌ی روش‌های جدید آزمایش، مشاهده و اندازه‌گیری است که اعراب به اروپاییان شناساندند. علم جدید مهم‌ترین سهم تمدن اسلامی است. برای مثال عرب‌ها بودند که استفاده از گیاهان دارویی را بررسی و رده‌بندی کردند و قدیمی‌ترین شیوه‌نامه‌ی داروهای پزشکی در قرون وسطی را تدوین نمودند ... تسلط مسلمانان بر ریاضی وعلوم، عربی را به زبان علمی قرون وسطی بدل نمود» (ص 26).

در این بخش به این نکته پرداخته می‌شود که هر الگو یا تجربه موفقی را نمی‌توان بدون ملاحظه وارد کرد؛ بلکه این کار نیازمند بازتغییر یا اختراع مجدد است؛ به گونه‌ای که بتواند از صافی هویت فرهنگی و نظام ارزشی جامعه بگذرد (ص 27).

در فصل سوم کتاب تحت عنوان «فرهنگ و تکنولوژی» به تکنولوژی‌های بومی و خصوصاً تکنولوژی کشاورزی در جهان پرداخته‌ می‌شود و بر این نکته تأکید می‌گردد که هرگونه برنامه‌ریزی کشاورزی در کشورهای گوناگون باید مبتنی بر این سنت‌های بومی باشد. برای مثال، می‌توان به تکنولوژی قنات برای مدیریت منابع آب در ایران اشاره کرد که با ورود الگوهای غربی شهرنشینی و کشاورزی، مورد بی‌مهری قرار گرفت و تکنولوژی‌ای که محصول هزاران سال تجربه‌ی انسان ایرانی بود، به کلی فراموش شد. در جای‌جای کشور چاه‌موتورها جای قنوات را گرفتند و این شد که طی اندکی بیش از نیم قرن، سفره‌های آب زیرزمینی کشور تهی شدند. در حالی‌که تکنولوژی قنات به گونه‌ای طراحی شده بود که علاوه بر جذب آب‌های سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی، این منابع آب را نیز مدیریت می‌نمود.

در فصل چهارم به چالش‌های فراروی توسعه از جمله مسئله‌ی بسیار مهم «حقوق فرهنگی» و چندفرهنگ‌گرایی پرداخته می‌شود.