جامعه و پژوهش

جامعه شناسی برای زندگی

جامعه و پژوهش

جامعه شناسی برای زندگی

جامعه و پژوهش

۳ مطلب با کلمه‌ی کلیدی «نمایشگاه کتاب تهران» ثبت شده است

گرد بی‌توجهی بر چهره‌ی کتابخانه‌های دانشگاهی

علی محمدزاده | سه شنبه, ۲۷ خرداد ۱۳۹۳، ۱۰:۰۷ ب.ظ


منتشر شده در روزنامه جوان - سه شنبه 27 خردادماه 93 / مشاهده / دریافت فایل pdf


وقتی پای علم و دانشگاه به میان می‌آید، دسترسی به منابع علمی اولین مسئله‌ای است که به ذهن خطور می‌کند. در واقع اولین شرط توسعه‌ی علمی در یک جامعه، آن است که اندیشمندان و پژوهش‌گران آن جامعه پای بر دوش یکدیگر بگذارند و برای هر تحقیق و پژوهش، از تحقیقات و مطالعات پیشین در آن زمینه حداکثر استفاده صورت گیرد؛ و این یعنی دسترسی مناسب به منابع علمی، شرط «دانش‌گاه» شدن دانشگاه است. یقیناً از دانشگاهی که از کمبود منابع علمی رنج می‌برد، نمی‌توان انتظار شکوفا شدن استعدادها و تولید علم داشت. با این وجود، مشکل دسترسی به منابع علمی، از جمله‌ مشکلات اساسی در دانشگاه‌های کشورمان است که در درجه‌ی اول به ضعف کتابخانه‌های دانشگاهی بازمی‌گردد.

کمبود کتابخانه؛ اولین مشکل

به‌لحاظ کمی، در حال حاضر در کشورمان حدود 45 کتابخانه‌ی مهم دانشگاهی وجود دارد که نسبت به جمعیت 4 میلیون نفره‌ی دانشجویان، رقم ناچیزی محسوب می‌شود. اغلب این کتابخانه‌ها مربوط به دانشگاه‌های دولتی هستند و دانشگاه‌های دیگری چون پیام نور، علمی- کاربردی و سایر مؤسسات آموزش عالی کشور، با وجود تعداد زیاد دانشجو، از داشتن کتابخانه‌های دانشگاهی مناسب محروم اند. ضمن این‌که همین تعداد کتابخانه‌های دانشگاهی، بیشتر در شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها متمرکز شده اند و اغلب شهرستان‌ها، چنین امکانی را در اختیار ندارند. همین تعداد کتابخانه‌های دانشگاهی نیز با مشکلات عدیده‌ای مواجه‌ هستند و از میان آنها، تنها تعداد انگشت شماری از استانداردهای لازم برخوردارند.

کمبود کتاب و منابع علمی؛ مهم‌ترین علت ناکارآمدی کتابخانه‌های دانشگاهی

جدی‌ترین مشکل بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، مشکل کمبود کتاب و منابع علمی است. این مشکل به‌ویژه برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی وجود دارد که برای دروس گوناگون، نیاز به منابع بیش‌تر و تخصصی‌تری دارند. اما کتابخانه های دانشگاهی اغلب با انبوه کتاب‌های عمومی و غیر ضروری پر شده‌اند و بسیاری از کتاب‌های تخصصی و ضروری رشته‌های مختلف، در آنها پیدا نمی‌شوند. در حالی‌که به دلیل تنوع رشته‌های دانشگاهی و مخاطبان دانشجو که هر کدام در رشته‌ی خاصی تحصیل می‌کنند، کارویژه‌ی کتابخانه‌های دانشگاهی بیشتر کتب تخصصی است تا عمومی و این کتابخانه‌ها، از این جهت با کتابخانه‌های عمومی سطح شهر متفاوت هستند. به همین خاطر، دانشجویان باید برای یک پژوهش تخصصی قوی، به کتابخانه‌های مجهزتری مانند کتابخانه‌ی ملی، کتابخانه وزارت امورخارجه، کتابخانه مجلس و... مراجعه کنند که عمدتاً در تهران واقع شده‌اند.

قدیمی بودن منابع و عدم به روز رسانی آن‌ها، مشکل عمده‌ی دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی در زمینه‌ی منابع علمی است. در واقع بسیاری از کتاب‌های این کتابخانه‌ها رنگ‌وبوی تاریخی گرفته‌اند. اقتضای رشته‌های مختلف دانشگاهی، ترجمه و تولید مطالب جدیدی در حوزه‌های مختلف است که همه‌ ساله در قالب کتاب وارد بازار نشر می‌شود. این در حالی است که روزآمد کردن منابع کتابخانه‌های دانشگاهی با آثار منتشر شده در بازار نشر، فاصله‌ی زیادی دارد و بسیاری پیش می‌آید که سال‌ها از چاپ یک کتاب می‌گذرد، اما آن کتاب هنوز وارد کتابخانه‌ی دانشگاه نشده است. این است که دانشجویان، نا امید از تهیه‌ی کتاب از کتابخانه‌ی دانشگاه، ناچار برای تهیه‌ی آن به کتابفروشی‌ها روی می‌آورند؛ در حالی‌که گذشته از قیمت بالای کتاب و سختی‌های ناشی از آن برای دانشجو، بسیاری از این کتب در کتاب‌فروشی‌های شهرستان‌ها یافت نمی‌شود. در این زمینه باید گفت برای دانشجویان شهرستانی که با مشکل دسترسی به کتاب‌های تخصصی در کتاب‌فروشی‌های شهرشان مواجه‌اند، این مشکل در درجه‌ی اول باید توسط کتابخانه‌های دانشگاهی مرتفع شود. لذا توجه به تهیه‌ی تازه‌های نشر، باید جزء اولویت‌های اول کتابخانه‌های دانشگاهی باشد.

مسئله‌ی بعد، عدم وجود تعداد نسخه‌های کافی از بسیاری از کتاب‌ها است. بسیار پیش می‌آید که دانشجو برای تهیه‌ی کتابی باید چند هفته منتظر بماند تا آن کتاب به کتابخانه بازگردانده شود و بعد اقدام به تهیه‌ی آن کند. در حالی که اگر از هر کتاب، و لااقل از کتاب‌های پر مخاطب، تعداد نسخه‌های بیشتری تهیه شود، چنین مشکلاتی کم‌تر پیش خواهد آمد.

از دیگر مشکلات مربوط به منابع علمی در کتابخانه‌های دانشگاهی، باید به مشکل پایان‌نامه‌ها اشاره کرد. پایان‌نامه‌ها، از جمله پر مراجعه‌ترین منابع دانشگاهی هستند که برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، استفاده‌ی زیادی دارند. اما با کمال تأسف باید گفت اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، آرشیو مناسبی از پایان‌نامه‌های دانشگاهی را در اختیار ندارند. بسیاری از پایان‌نامه‌های تهیه شده در گروه‌های درسی مختلف، یا در کتابخانه‌های شخصی اساتید می‌مانند و یا در اختیار کتابخانه‌های دانشکده‌ای قرار می‌گیرند و وارد سیستم جستجوی کتابخانه نمی‌شوند. این مسئله، دسترسی دانشجویان را به پایان‌نامه‌ها دشوار می‌کند و در بسیاری از موارد دانشجویان تحصیلات تکمیلی مجبور می‌شوند این دانشکده و آن دانشکده به دنبال پایان‌نامه‌ی مدنظرشان بگردند و برای این کار، وقت زیادی صرف کنند. در حالی که اگر برای آرشیو کردن پایان‌نامه‌های دانشگاه و وارد نمودن عناوین در سیستم جستجوی کتابخانه برنامه ریزی درستی صورت گیرد، بسیاری از این مشکلات به‌سادگی برطرف خواهند شد.

دسترسی به منابع علمی الکترونیکی نیز موضوع دیگری است که باید به آن اشاره کرد. در شرایطی که به دلیل پیشرفت تکنولوژی و همه‌گیر شدن رایانه‌های شخصی بسیاری از پژوهش‌ها و مطالعات از طریق ابزارهای الکترونیکی صورت می‌گیرند، دسترسی به منابع علمی الکترونیکی از نیازهای اساسی پژوهشگران حرفه ای و اساتید دانشگاه است. بسیاری از کتابهای مرجع و تخصصی زبان اصلی در رشته‌های مختلف که تهیه‌ی آن‌ها به دلیل مشکلات موجود در واردات کتاب و گرانی ارز تقریباً ناممکن است، در صورت تهیه‌ی نسخه‌ی دیجیتال آنها توسط کتابخانه دانشگاه می توانند در اختیار مخاطب دانشگاهی قرار گیرند. علاوه بر این، نسخه‌ی دیجیتال بسیاری از کتب داخلی، نشریات، پایان‌نامه‌ها و... نیز باید برای استفاده‌ی پژوهش‌گران و دانشجویان تهیه گردد و امکان استفاده‌ی دانشجویان از تعداد بیشتری از پایگاه‌های علمی بین المللی فراهم شود.

ارتباط مناسب میان کتابخانه‌های دانشگاهی؛ راه‌حلی موقتی، اما مناسب

در شرایطی که کتابخانه‌های دانشگاهی کشور از مشکل کمبود منابع علمی رنج می‌برند، اتصال این کتابخانه‌ها به یکدیگر و امکان استفاده‌ی دانشجویان دانشگاه‌های مختلف از منابع علمی دیگر دانشگاه‌ها، می‌تواند راهکار مناسبی برای حل این مشکل باشد؛ تا زمانی‌که بودجه و حمایت کافی از کتابخانه‌های دانشگاهی صورت گیرد و منابع علمی آنها، به حد استاندارد برسد.

درحالی که آنچه ما اکنون داریم، مجموعه ای از کتابخانه های دانشگاهی است که هر یک به طور پراکنده بخشی از منابع را دراختیار دارند و این منابع را دراختیار سایر کتابخانه‌ها قرار نمی‌دهند و هماهنگی و همکاری لازم آنها وجود ندارد و طرح‌هایی چون «طرح غدیر» و «کنسرسیوم محتوای ملی» نیز که به هدف دسترسی دانشجویان به منابع کتابخانه‌های دانشگاهی مختلف طراحی شده‌اند، به دلیل مشکلات اجرایی از سویی و عدم همراهی مناسب بسیاری از کتابخانه‌های بزرگ با این طرح‌ها، نتوانسته اند مشکل دسترسی به منابع علمی را التیام بخشند.

 مشکلات سخت‌افزاری؛ مزید بر علت

گذشته از مشکلات مربوط به منابع علمی، کتابخانه‌های دانشگاهی کشورمان از مشکلات مربوط به امکانات و تجهیزات فیزیکی نیز رنج می‌برند. از جمله‌ی این مشکلات، باید به مشکل کمبود مکان اشاره کرد. سالن‌های مطالعه‌ی بسیاری از کتابخانه‌ها جوابگوی خیل دانشجویان مراجعه کننده نیستند و بسیاری از دانشجویان، امکان استفاده از سالن مطالعه‌ی کتابخانه دانشگاه را پیدا نمی‌کنند. علاوه بر کمبود سالن‌های مطالعه، به دلیل مناسب نبودن ساختمان بسیاری از کتابخانه‌ها، مشکل کمبود فضا برای مخزن کتاب و نشریات نیز وجود دارد.

در بسیاری موارد، تجهیزات کتابخانه‌ها نیز از استاندارد کافی برخوردار نیستند. مواردی چون متناسب نبودن ارتفاع میز و صندلی‌های کتابخانه، عدم تنظیم نور سالن‌های مطالعه، کمبود امکانات و تجهیزات کامپیوتری، عدم توجه به ایجاد فضای لازم برای کاربران ویژه نظیر معلولین، نابینایان و کم‌بینایان، مشکلات مربوط به تهویه و کنترل دمای هوا، موانع ورود حشرات، دنج و کم سر و صدا بودن، راه‌های عبور و مرور مناسب به طوری که تمرکز افراد حاضر در سالن مطالعه را به‌هم نزند، قفسه‌های در دسترس و ... از جمله مشکلات مربوط به ضعف تجهیزات فیزیکی درکتابخانه‌های دانشگاهی است.

موضوع مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، کمبود امکانات مربوط به دسترسی به اینترنت و پایین بودن سرعت است. اینترنت مناسب، از جمله مهم‌ترین نیازهای یک کتابخانه‌ی مطلوب است که علاوه بر انجام بهتر امور کتابداری و اطلاع رسانی، نیازهای دانشجویان را بر طرف می‌کند. اما اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور، از کمبود امکانات اینترنتی و پایین بودن سرعت اینترنت رنج می‌برند.

مشکل سخت‌افزاری دیگر، ضعف سیستم‌های جستجوی کتاب است. از آن‌جا که اغلب کتابخانه‌های دانشگاهی کشور بودجه‌های مناسبی در اختیار ندارند و خرید سیستم‌های پیشرفته‌ی جستجوی کتاب نیازمند هزینه‌ی زیادی است، مسئولین این کتابخانه‌ها ترجیح می‌دهند به همان سیستم‌های حداقلی جستجوی کتاب و منابع علمی اکتفا کنند. ضمن اینکه مواردی چون تهیه‌ی نسخه‌های دیجیتالی از کتب و نشریات، تهیه‌ی فایل های سمعی و بصری برای کتابخانه، تهیه‌ی چکیده و معرفی برای هر کتاب و مواردی از این دست که لوازم یک کتابخانه‌ی حرفه‌ای هستند، قربانی نگاه درجه چندم به کتابخانه‌های دانشگاهی و کمبود بودجه می‌شوند.

سخن پایانی

بخواهیم یا نخواهیم، مشکل تأمین کتاب و منابع علمی، امروزه در کشور ما در حد و اندازه‌ی شدیدی وجود دارد و به دلیل ساختار تمرکز گرای کشور، بیش‌تر آن نصیب دانشجویان شهرستانی می‌شود. در شرایطی که قیمت کتاب سر به آسمان می‌ساید و همان کتاب‌گران قیمت هم برای بسیاری از دانشجویان شهرستانی دُرّ نایاب است، مهم‌ترین راهکار حل مشکل تجهیز و توسعه‌ی کتابخانه‌های دانشگاهی است. این امر نیازمند توجه بیشتر دولت و مجلس محترم و تصویب بودجه‌های کافی برای این امر است. در حقیقت، دولتمردان و سیاست‌گذاران کشورمان باید این مسئله را به‌درستی درک نمایند که نمی‌شود سخن از تولید علم و تمدن بزرگ اسلامی به میان آورد و مشکلات اولیه‌ی مربوط به تولید دانش را نادیده گرفت.

  • علی محمدزاده

منتشر شده در روزنامه جوان - سه شنبه 16 اردیبهشت ماه 93 / مشاهده / دریافت فایل  pdf

 نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اگر چه بیست‌وهفتمین سال برگزاری خود را پشت سر می‌گذارد، با مشکلات حل نشده‌‌ی بسیاری مواجه است؛ مشکلاتی که همه ساله در ایام نمایشگاه در فضای رسانه‌ای مطرح می‌شود و پس از آن به کلی فراموش شده و در نمایشگاه سال بعد دوباره تکرار می‌شوند.

شاید عجیب به‌نظر بیاید؛ اما اولین نقطه‌ی ضعف نمایشگاه کتاب تهران دقیقاً مسئله‌ای است که معمولاً به‌عنوان نقطه‌ی قوت نمایشگاه از آن یاد می‌شود. این مسئله چیزی نیست جز تعداد بسیار زیاد بازدیدکنندگان. طبق آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال گذشته حدود 6 میلیون نفر بازدیدکننده داشته است که برای نمایشگاه امسال نیز چنین بازدیدی پیش‌بینی می‌شود. اما پرسش اینجاست که آیا تعداد بسیار زیاد بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب تهران، می‌تواند دلیلی بر کارنامه‌ی موفق متولیان امر کتاب و کتابخوانی در کشور باشد؟ یا این‌که این امر خود گواه مشکلات حل نشده‌ای در حوزه‌ی کتاب است؟

با مروری بر آمار بازدیدکنندگان نمایشگاه، درخواهیم یافت که درصد بالایی از بازدیدکنندگان را شهرستانی‌ها تشکیل می‌دهند و در این میان تهرانی‌ها سهم کم‌تری دارند؛ به‌طوری که در نمایشگاه سال گذشته 6/53 از بازدیدکنندگان شهرستانی و 4/46 تهرانی بوده‌اند. در این زمینه باید گفت هزینه‌ی سفر به تهران برای یک دانشجوی شهرستانی دستِ پایین 100 هزار تومانی تمام می‌شود و معاونت‌های فرهنگی- اجتماعی دانشگاه‌ها اگرچه همه‌ساله بودجه‌ای برای اعزام دانشجویان شهرستانی به تهران در نظر می‌گیرند، اما این بودجه در حد و اندازه‌ای نیست که کفاف سفر تعداد بالای دانشجویان برای نمایشگاه را بدهد.

حال پرسش این‌جاست که چنین آماری با وجود هزینه‌های بالای سفر به تهران و مشکلاتی از قبیل اسکان و... برای دانشگاهیان و کتاب‌خوانان شهرستانی، چگونه قابل تحلیل است؟

پاسخ به این سؤال خیلی مشکل نیست. کافی‌است پرس‌وجوی مختصری از بازدیدکنندگان شهرستانی به عمل آوریم تا مشخص شود علت حضورشان در نمایشگاه کتاب تهران، پیش از هر چیز پیدا نشدن بسیاری از کتب در شهرستان‌هاست؛ به‌طوری که تنها کتب پرفروش دانشگاهی و کنکوری در بسیاری از شهرستان‌ها یافت می‌شود و دانشجویان شهرستانی در زمینه‌ی سایر کتاب‌ها با محدودیت شدیدی مواجه‌اند. بنابراین، طبیعی است که اساتید و دانشجویان شهرستانی‌ فرصت نمایشگاه کتاب تهران را غنیمت شمرده و با وجود هزینه‌های بالا و دردسرهای زیاد، هر طور شده خود را به نمایشگاه برسانند. نمایشگاه‌های کتاب استانی هم از کیفیت و کمیت قابل قبولی برخوردار نیستند و نمی‌توانند نیاز قشر دانشگاهی و کتاب‌خوان شهرستانی را برطرف کنند. در صورتی که اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به جای اکتفا نمودن به برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی ضعیف به تقویت شبکه‌های مویرگی توزیع کتاب در نقاط مختلف کشور پرداخته و چرخه‌ی توزیع کتاب را سروسامانی بدهد، دیگر نیاز به دست و پا شکستن برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران وجود نخواهد داشت.

مسئله‌ی دیگر، فروش اینترنتی کتاب است که می‌تواند عدم دسترسی مخاطب شهرستانی به کتاب مورد نیازش را جبران کند. اما هزینه‌ی ارسال پستی کتب آن‌قدر بالاست که خرید و فروش اینترنتی کتاب عملاً مقرون به صرفه نیست. در حالی‌که بایستی با هدف کمک به شکل‌گیری شبکه‌ی توزیع کتاب در کشور، هزینه‌ی پستی ارسال کتاب برای سایت‌های فروش اینترنتی به حداقل رسیده تا خلاء ناشی از عدم وجود شبکه‌های مویرگی توزیع کتاب در شهرستان‌ها جبران شود.

در ارتباط با گسترش کتاب‌فروشی‌های با کیفیت در نقاط مختلف کشور، نکته‌ی قابل تأمل دیگری نیز وجود دارد و آن این است که اساساً برگزاری نمایشگاه کتاب با سبک و سیاق حاضر، خود نه تنها به تقویت شبکه‌های توزیع کتاب کمک نمی‌کند که مانعی بر سر راه آن ایجاد می‌نماید. توضیح این‌که نمایشگاه‌های کتابی که در حال حاضر در کشور برگزار می‌شود، بیش‌از آن‌که کارکرد «نمایشگاهی» داشته باشد، کارکرد «فروشگاهی» دارد. این امر موجب می‌شود مخاطب بخش زیادی از نیازش را از نمایشگاه کتاب تأمین کند. در نتیجه‌ی این امر، کار کتاب‌فروشی صرفه‌ی اقتصادی نخواهد داشت و بسیاری از شهرستان‌ها از کتاب‌فروشی‌های خوب محروم خواهند ماند و حتی کتاب‌فروشی‌های تهران نیز تضعیف خواهند شد. در حالی‌که این نکته را نباید فراموش کرد که کالای فرهنگی، از جمله کتاب، کالایی است که باید همیشه در دسترس باشد و مخاطب نمی‌تواند تمام نیاز خود به کتاب در طول یک‌ سال را پیش‌بینی کند و همه‌ی آن را از نمایشگاه کتاب تأمین نماید. لذا برگزاری نمایشگاه به این سبک و سیاق، شبکه‌های توزیع را تضعیف خواهد کرد و مانعی برای دسترسی همیشگی مخاطب به کالای کتاب فراهم خواهد کرد.

گذشته از موارد بالا، در مورد تعداد بالای بازدید کنندگان، به نکته‌ی دیگری هم باید اشاره کرد و آن این‌که بسیاری از بازدیدکنندگان را دانشجویان و دانش‌آموزانی تشکیل می‌دهند که به قصد خرید کتب کمک درسی به نمایشگاه کتاب تهران آمده‌اند. طبق آمار منتشر شده، در نمایشگاه امسال حدود 140 ناشر آموزشی شرکت کرده‌اند که همچون دوره‌های گذشته پیش‌بینی می‌شود سهم زیادی از آمار فروش کتاب را به خود اختصاص دهند. بنابراین در استفاده از آمار بازدیدکنندگان برای تحلیل میزان مطالعه و تمایل به کتاب در کشور، با در نظر گرفتن سهم کتاب‌های کمک آموزشی در آمار فروش کتاب و همین‌طور بازدیدکنندگان، بایستی با احتیاط بیش‌تری عمل کرد.

مسئله‌ی دیگری که در رابطه با نمایشگاه باید به آن پرداخت، خدمات نمایشگاه کتاب تهران برای بازدیدکنندگان است. یکی از این خدمات، در دسترس بودن اطلاعات کتب موجود در نمایشگاه و امکان جست‌وجوی آن از طریق سایت اینترنتی نمایشگاه کتاب است که خوشبختانه برای نمایشگاه امسال فراهم شده است و مخاطبین می‌توانند قبل از حضور در نمایشگاه، از طریق جست‌وجوی عنوان کتاب، غرفه‌ی ناشر مدنظر خود را پیدا کنند و نیازی به حضور در صف های طولانی جستجوی کتاب در داخل نمایشگاه و اتلاف وقت و خستگی ناشی از آن وجود نخواهد داشت. البته خدمات ساده‌ی دیگری مانند سامانه‌های تخصصی کارشناسی مشاوره‌ی کتاب و معرفی کتب و نویسندگان به مخاطبان، به صورت دقیق و بر اساس نوع کتاب و مخاطب، در نمایشگاه امسال نیز هم‌چنان نادیده گرفته شده‌است و بسیاری از بازدیدکنندگان که در صورت وجود چنین سامانه‌ای می‌توانند خرید هدف‌دار و مفیدی از نمایشگاه داشته باشند، عملاً وقت خود را به نمایشگاه‌گردی تفننی صرف می‌کنند و استفاده‌ی لازم را از نمایشگاه نخواهند برد.

از دیگر نکاتی که منجر به کیفیت پایین نمایشگاه کتاب تهران می‌شود، ضعف برنامه‌های جانبی نمایشگاه است. لازم به توضیح نیست که 6 میلیون بازدیدکننده که بخش زیادی از آنان را دانشجویان و دانشگاهیان تشکیل می‌دهند، چه ظرفیت فرهنگی عظیمی ایجاد می‌کند که درصورت استفاده‌ی درست از آن می‌تواند تحولات مهمی در فضای فرهنگی کشور به وجود آید. در شرایطی که اغلب برنامه‌های جنبی نمایشگاه در میزگردها و سخنرانی‌های تکراری و خسته‌کننده، آن هم با حداقل کیفیت، خلاصه می‌شود، جای برنامه‌های فرهنگی جدی و هدف‌داری در زمینه‌ی ترویج حجاب و عفاف، ترویج فرهنگ مطالعه، آموزش اخلاق شهروندی، تقویت بنای خانواده و همین‌طور ویژه برنامه‌های دانشجویی در قالب‌های جذاب و متنوع خالی‌است؛ در حالی‌که بازدیدکننده‌ی نمایشگاه نباید به حال خود رها شده و وقت‌ش تنها صرف نمایشگاه‌گردی شود؛ بلکه باید با درنظر گرفتن برنامه‌های جذاب، کوله‌بار مخاطب را پر کرد و او را دست‌پر به خانه فرستاد.

در ادامه باید به مشکل اسکان دانشجویان شهرستانی هم اشاره نمود. وسعت نمایشگاه کتاب تهران و میزان قابل توجه خریدهای دانشجویان، موجب می‌شود که دانشجویان شهرستانی نیازمند اسکان شبانه در تهران باشند و ادامه‌ی خرید را به روز بعد موکول کنند. اما این امر همیشه یکی از نگرانی‌های دانشجویان را تشکیل می‌داده است؛ به طوری که بسیاری از دانشجویان مجبورند بازدید خود از نمایشگاه کتاب را در یک روز خلاصه کنند و خستگی‌ها و سختی‌های آن را به جان بخرند. اگر چه برای رفاه حال دانشجویان شهرستانی از سوی نمایشگاه کتاب تهران پنج سوله 200 متری برای اسکان آنان در حرم امام خمینی(ره) در نظر گرفته است، اما محدودیت ظرفیت و ضعف امکانات مانعی بر سر راه اسکان مناسب دانشجویان است. علاوه بر این برای اسکان در حرم امام خمینی(ره) نیاز به معرفی‌نامه از دانشگاه است که در بسیاری موارد به دلیل عدم اطلاع رسانی مناسب بسیاری از دانشجویان از لزوم آن بی‌اطلاع هستند و دست خالی به محل اسکان مراجعه می‌کنند که این امر موجب مشکلات زیادی برای آنان می‌گردد.

در نهایت باید به این نکته اشاره کرد که مسئولین امر کتاب در کشور بیش از آن‌که خود را ملزم به ارائه‌ی آمار از نمایشگاه کتاب تهران بدانند، لازم است فکری به حال افزایش هر چه بیش‌تر کیفیت نمایشگاه نموده و فکری به حال مشکلاتی که هر ساله تکرار می‌شوند، بنمایند.

  • علی محمدزاده

منتشر شده در روزنامه جوان - سه شنبه 9 اردیبهشت ماه 93 / مشاهده / دریافت فایل  pdf

مشاهده این مطلب در سایت الف


بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در شرایطی کار خود را آغاز می‌کند که مشکلات ناشی از قیمت سرسام آور کتاب هم‌چنان گریبان‌گیر ناشران و همین‌طور مصرف کننده‌گان کتاب است.

اولین مسئله‌ای که به عنوان علت این افزایش قیمت می‌توان بر آن انگشت گذاشت، حذف یارانه‌ی کاغذ و عدم مدیریت درست آن در سال‌های اخیر بوده است؛ طرحی که از سال 86 به مرحله‌ی اجرا درآمد و طبق آن تصمیم گرفته شد یارانه‌‌ی کاغذ به جای آن‌که در اختیار ناشر قرار گیرد، مستقیماً و در قالب بن‌های کتاب به مصرف‌کننده داده شود تا سهم کتاب در سبد مصرف خانوار کاهش نیابد؛ یعنی به‌جای آن‌که ناشر برای کاغذ یارانه بگیرد و کتاب ارزان قیمت تولید کند، یارانه به صورت بن کتاب در اختیار مصرف‌کننده قرار گیرد.

اکنون و پس از گذشت 7 سال از اجرای این طرح، یارانه‌ی کاغذ اگرچه قطع شده است و قیمت کتاب سر به آسمان کشیده است، اعطای یارانه‌ی کتاب به مصرف کننده در وضعیت نامعلومی به سر می‌برد.

حذف یارانه‌ی کاغذ، منجر به افزایش قیمت کاغذ از بندی 5 تا 7 هزار تومان در بازار به بندی 25 تا 30 هزار تومان شد و این خود به چند برابر شدن قیمت کتاب انجامید. اگر به این افزایش قیمت، تورم‌های پی‌درپی چند سال اخیر  – که قیمت هر بند کاغذ را به 84 هزار تومان رساند – را هم اضافه کنیم، به نرخ نجومی گران‌شدن کتاب پی خواهیم برد.

اما قیمت بالای کتاب تنها ناشی از افزایش قیمت کاغذ نیست. بسیاری از قیمت‌های تعیین شده برای کتاب‌، ناشی از عدم نظارت بر قیمت‌گذاری کتاب است. برای مثال، کتابی 800 صفحه‌ای که قیمت روی جلد آن 28000 تومان است را در نظر بگیرید. اگر هزینه‌ی چاپ هر صفحه کتاب با کاغذ تحریر – که دستِ بالا 10 تومان است-  را به حق التحریر نویسنده، یعنی 10 درصد قیمت پشت جلد کتاب، 20 درصد قیمت پشت جلد به‌عنوان سود فروشنده و به‌طور متوسط 20 درصد سود ناشر اضافه کنیم؛ و هزینه‌های حمل و نقل و... را هم لحاظ کنیم، با یک محاسبه‌ی سر انگشتی قیمت کتاب حداکثر 16000 تومان خواهد شد؛ 16000 تومان کجا و 28000 تومان کجا!

در کنار این، ناشران کمک آموزشی و دانشگاهی هم هستند که از فروش رفتن کتاب‌هایشان مطمئن‌اند و ترسی از قیمت‌گذاری‌های عجیب و غریب بر کتاب‌هایشان ندارند! دانش‌آموزان و دانشجویان مجبورند کتب دانشگاهی و کمک آموزشی را خریداری کنند و  در غیاب هر گونه نظارتی بر این ناشران، فشارهای مالی ناشی از خرید کتاب به خود و خانواده‌‌ی آنان وارد می‌شود.

در کنار گرانیِ عجیب و غریب کتاب، عدم تخصیص، توزیع و مدیریت درست یارانه نیز گره کور کتاب را پیچیده‌تر کرده است. از سویی میزان یارانه‌ی تخصیصی به مصرف کننده برای خرید کتاب نسبت به نرخ افزایش قیمت کتاب، رقم ناچیزی است و از سوی دیگر، همان یارانه نیز به شکل درستی توزیع نمی‌شود.

یک دانشجو اگر در هر ترم به‌طور متوسط 15 واحد درس داشته باشد و برای هر 3 واحد نیاز به خرید یک کتاب داشته باشد، در یک سال تحصیلی نیاز به 10 کتاب خواهد داشت؛ کتاب‌هایی که قیمت هر کدام به سختی کمتر از 10 هزار تومان می‌شود؛ یعنی دستِ پایین و بدون درنظر گرفتن سایر مخارج، یک دانشجو در طول یک سال تحصیلی 100 هزار تومان هزینه بابت کتاب می‌پردازد. اگر رشته‌های فنی و مهندسی و پزشکی را در نظر بگیریم، این نیاز بسیار بیش‌تر از این مبالغ است. این در حالی‌است که میزان بن کتاب دانشجویی از سال 86 تاکنون، از 20 هزار تومان به 30 هزار تومان رسیده است؛ یعنی در حالی‌که قیمت کتاب طی هفت سال گذشته تقریباً 10 برابر شده است، میزان بن کتاب دانشجویی تنها 20 هزار تومان افزایش یافته که دردی از کسی دوا نخواهد کرد! تازه بگذریم از آن‌که بن‌کتاب دانشجویی در اولین روزهای ثبت نام تمام می شود و به بسیاری از دانشجویان نمی رسد!

علاوه بر مبلغ قلیل بن کتاب، بسیاری از بن کتاب‌های تخصیص داده شده نیز اساساً به دانشگاهیان و کتاب‌خوانان نمی‌رسد و از طرق مختلف، مانند ادارات دولتی و...، توزیع می‌گردد که اساساً نیازی به بن کتاب ندارند و ترجیح می‌دهند بن‌کتاب را به دلالان میدان انقلاب بفروشند تا آن را هزینه‌ی خرید کتاب کنند!

نتیجه خیلی ساده است: مردم و کتاب‌خوانان، دیگر نمی‌توانند در حد نیاز خود کتاب بخرند! طُرفه آن‌که قشر مستضعف اولین گروهی است که دست‌ش از کتاب کوتاه می‌شود و عطای خرید کتاب را به لقایش می‌بخشد؛ در نتیجه قشر مستضعف به لحاظ فرهنگی از قشری که دست‌ش به دهانش می‌رسد عقب مانده‌تر خواهد شد و این عقب مانده‌گی، در طول زمان خود را بازتولید خواهد کرد و این امر منجر به شکاف فرهنگی عظیمی میان قشر مستضعف و طبقه‌ی برخوردار در دراز مدت خواهد شد. اتفاقی که برای انقلاب اسلامی ایران – انقلاب مستضعفین- چندان خوشایند نیست!

به جز پیامدهای گرانی کتاب برای مصرف کننده، این موضوع تبعاتی هم برای ناشر دارد. وقتی مصرف کننده قدرت خرید کتاب نداشته باشد، به تبع ناشری که بقایش وابسته به میزان چاپ و فروشش است، امکانی برای بقا نخواهد داشت و تنها آن دست از ناشرانی قادر به اظهار وجود در بازار کتاب خواهند بود که یا دولتی‌اند و یا به منابع مالی مناسبی دسترسی دارند. معنی این موضوع حذف ناشران مردمی از گردونه‌ی نشر و باقی ماندن ناشران گردن کلفت دولتی و یا سرمایه‌دار است؛ ناشرانی که برای تأمین بودجه‌ی خود به پول حاصل از فروش کتاب‌شان نیستند.

مشکلات و مسائلی که ذکر شد، بخشی از موضوعات مختلفی است که ناشی از شیب تند افزایش قیمت کتاب است و هدف از این نوشتار تنها اشاره ای به این مسائل و مشکلات در آستانه‌ی نمایشگاه کتاب بود.

  • علی محمدزاده