مشکلات تکراری در بهشت دانایی (درآمدی بر مشکلات هرساله‌ی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران)
نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اگر چه بیست‌وهفتمین سال برگزاری خود را پشت سر می‌گذارد، با مشکلات حل نشده‌‌ی بسیاری مواجه است؛ مشکلاتی که همه ساله در ایام نمایشگاه در فضای رسانه‌ای مطرح می‌شود و پس از آن به کلی فراموش شده و در نمایشگاه سال بعد دوباره تکرار می‌شوند.
شاید عجیب به‌نظر بیاید؛ اما اولین نقطه‌ی ضعف نمایشگاه کتاب تهران دقیقاً مسئله‌ای است که معمولاً به‌عنوان نقطه‌ی قوت نمایشگاه از آن یاد می‌شود. این مسئله چیزی نیست جز تعداد بسیار زیاد بازدیدکنندگان. طبق آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال گذشته حدود 6 میلیون نفر بازدیدکننده داشته است که برای نمایشگاه امسال نیز چنین بازدیدی پیش‌بینی می‌شود. اما پرسش اینجاست که آیا تعداد بسیار زیاد بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب تهران، می‌تواند دلیلی بر کارنامه‌ی موفق متولیان امر کتاب و کتابخوانی در کشور باشد؟ یا این‌که این امر خود گواه مشکلات حل نشده‌ای در حوزه‌ی کتاب است؟
با مروری بر آمار بازدیدکنندگان نمایشگاه، درخواهیم یافت که درصد بالایی از بازدیدکنندگان را شهرستانی‌ها تشکیل می‌دهند و در این میان تهرانی‌ها سهم کم‌تری دارند؛ به‌طوری که در نمایشگاه سال گذشته 6/53 از بازدیدکنندگان شهرستانی و 4/46 تهرانی بوده‌اند. در این زمینه باید گفت هزینه‌ی سفر به تهران برای یک دانشجوی شهرستانی دستِ پایین 100 هزار تومانی تمام می‌شود و معاونت‌های فرهنگی- اجتماعی دانشگاه‌ها اگرچه همه‌ساله بودجه‌ای برای اعزام دانشجویان شهرستانی به تهران در نظر می‌گیرند، اما این بودجه در حد و اندازه‌ای نیست که کفاف سفر تعداد بالای دانشجویان برای نمایشگاه را بدهد.
حال پرسش اینجاست که چنین آماری با وجود هزینه‌های بالای سفر به تهران و مشکلاتی از قبیل اسکان و... برای دانشگاهیان و کتاب‌خوانان شهرستانی، چگونه قابل تحلیل است؟
پاسخ به این سؤال خیلی مشکل نیست. کافی‌است پرس‌وجوی مختصری از بازدیدکنندگان شهرستانی به عمل آوریم تا مشخص شود علت حضورشان در نمایشگاه کتاب تهران، پیش از هر چیز پیدا نشدن بسیاری از کتب در شهرستان‌هاست؛ به‌طوری که تنها کتب پرفروش دانشگاهی و کنکوری در بسیاری از شهرستان‌ها یافت می‌شود و دانشجویان شهرستانی در زمینه‌ی سایر کتاب‌ها با محدودیت شدیدی مواجه‌اند. بنابراین، طبیعی است که اساتید و دانشجویان شهرستانی فرصت نمایشگاه کتاب تهران را غنیمت شمرده و با وجود هزینه‌های بالا و دردسرهای زیاد، هر طور شده خود را به نمایشگاه برسانند. نمایشگاه‌های کتاب استانی هم از کیفیت و کمیت قابل قبولی برخوردار نیستند و نمی‌توانند نیاز قشر دانشگاهی و کتاب‌خوان شهرستانی را برطرف کنند. در صورتی که اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به جای اکتفا نمودن به برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های استانی ضعیف به تقویت شبکه‌های مویرگی توزیع کتاب در نقاط مختلف کشور پرداخته و چرخه‌ی توزیع کتاب را سروسامانی بدهد، دیگر نیاز به دست و پا شکستن برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران وجود نخواهد داشت.
مسئله‌ی دیگر، فروش اینترنتی کتاب است که می‌تواند عدم دسترسی مخاطب شهرستانی به کتاب مورد نیازش را جبران کند. اما هزینه‌ی ارسال پستی کتب آن‌قدر بالاست که خرید و فروش اینترنتی کتاب عملاً مقرون به صرفه نیست. در حالی‌که بایستی با هدف کمک به شکل‌گیری شبکه‌ی توزیع کتاب در کشور، هزینه‌ی پستی ارسال کتاب برای سایت‌های فروش اینترنتی به حداقل رسیده تا خلاء ناشی از عدم وجود شبکه‌های مویرگی توزیع کتاب در شهرستان‌ها جبران شود.
در ارتباط با گسترش کتاب‌فروشی‌های با کیفیت در نقاط مختلف کشور، نکته‌ی قابل تأمل دیگری نیز وجود دارد و آن این است که اساساً برگزاری نمایشگاه کتاب با سبک و سیاق حاضر، خود نه تنها به تقویت شبکه‌های توزیع کتاب کمک نمی‌کند که مانعی بر سر راه آن ایجاد می‌نماید. توضیح این‌که نمایشگاه‌های کتابی که در حال حاضر در کشور برگزار می‌شود، بیش‌از آن‌که کارکرد «نمایشگاهی» داشته باشد، کارکرد «فروشگاهی» دارد. این امر موجب می‌شود مخاطب بخش زیادی از نیازش را از نمایشگاه کتاب تأمین کند. در نتیجه‌ی این امر، کار کتاب‌فروشی صرفه‌ی اقتصادی نخواهد داشت و بسیاری از شهرستان‌ها از کتاب‌فروشی‌های خوب محروم خواهند ماند و حتی کتاب‌فروشی‌های تهران نیز تضعیف خواهند شد. در حالی‌که این نکته را نباید فراموش کرد که کالای فرهنگی، از جمله کتاب، کالایی است که باید همیشه در دسترس باشد و مخاطب نمی‌تواند تمام نیاز خود به کتاب در طول یک سال را پیش‌بینی کند و همه‌ی آن را از نمایشگاه کتاب تأمین نماید. لذا برگزاری نمایشگاه به این سبک و سیاق، شبکه‌های توزیع را تضعیف خواهد کرد و مانعی برای دسترسی همیشگی مخاطب به کالای کتاب فراهم خواهد کرد.
گذشته از موارد بالا، در مورد تعداد بالای بازدید کنندگان، به نکته‌ی دیگری هم باید اشاره کرد و آن این‌که بسیاری از بازدیدکنندگان را دانشجویان و دانش‌آموزانی تشکیل می‌دهند که به قصد خرید کتب کمک درسی به نمایشگاه کتاب تهران آمده‌اند. طبق آمار منتشر شده، در نمایشگاه امسال حدود 140 ناشر آموزشی شرکت کرده‌اند که همچون دوره‌های گذشته پیش‌بینی می‌شود سهم زیادی از آمار فروش کتاب را به خود اختصاص دهند. بنابراین در استفاده از آمار بازدیدکنندگان برای تحلیل میزان مطالعه و تمایل به کتاب در کشور، با در نظر گرفتن سهم کتاب‌های کمک آموزشی در آمار فروش کتاب و همین‌طور بازدیدکنندگان، بایستی با احتیاط بیش‌تری عمل کرد.
مسئله‌ی دیگری که در رابطه با نمایشگاه باید به آن پرداخت، خدمات نمایشگاه کتاب تهران برای بازدیدکنندگان است. یکی از این خدمات، در دسترس بودن اطلاعات کتب موجود در نمایشگاه و امکان جست‌وجوی آن از طریق سایت اینترنتی نمایشگاه کتاب است که خوشبختانه برای نمایشگاه امسال فراهم شده است و مخاطبین می‌توانند قبل از حضور در نمایشگاه، از طریق جست‌وجوی عنوان کتاب، غرفه‌ی ناشر مدنظر خود را پیدا کنند و نیازی به حضور در صف های طولانی جستجوی کتاب در داخل نمایشگاه و اتلاف وقت و خستگی ناشی از آن وجود نخواهد داشت. البته خدمات ساده‌ی دیگری مانند سامانه‌های تخصصی کارشناسی مشاوره‌ی کتاب و معرفی کتب و نویسندگان به مخاطبان، به صورت دقیق و بر اساس نوع کتاب و مخاطب، در نمایشگاه امسال نیز هم‌چنان نادیده گرفته شده‌است و بسیاری از بازدیدکنندگان که در صورت وجود چنین سامانه‌ای می‌توانند خرید هدف‌دار و مفیدی از نمایشگاه داشته باشند، عملاً وقت خود را به نمایشگاه‌گردی تفننی صرف می‌کنند و استفاده‌ی لازم را از نمایشگاه نخواهند برد.
از دیگر نکاتی که منجر به کیفیت پایین نمایشگاه کتاب تهران می‌شود، ضعف برنامه‌های جانبی نمایشگاه است. لازم به توضیح نیست که 6 میلیون بازدیدکننده که بخش زیادی از آنان را دانشجویان و دانشگاهیان تشکیل می‌دهند، چه ظرفیت فرهنگی عظیمی ایجاد می‌کند که درصورت استفاده‌ی درست از آن می‌تواند تحولات مهمی در فضای فرهنگی کشور به وجود آید. در شرایطی که اغلب برنامه‌های جنبی نمایشگاه در میزگردها و سخنرانی‌های تکراری و خسته‌کننده، آن هم با حداقل کیفیت، خلاصه می‌شود، جای برنامه‌های فرهنگی جدی و هدف‌داری در زمینه‌ی ترویج حجاب و عفاف، ترویج فرهنگ مطالعه، آموزش اخلاق شهروندی، تقویت بنای خانواده و همین‌طور ویژه برنامه‌های دانشجویی در قالب‌های جذاب و متنوع خالی‌است؛ در حالی‌که بازدیدکننده‌ی نمایشگاه نباید به حال خود رها شده و وقت‌ش تنها صرف نمایشگاه‌گردی شود؛ بلکه باید با درنظر گرفتن برنامه‌های جذاب، کوله‌بار مخاطب را پر کرد و او را دست‌پر به خانه فرستاد.
در ادامه باید به مشکل اسکان دانشجویان شهرستانی هم اشاره نمود. وسعت نمایشگاه کتاب تهران و میزان قابل توجه خریدهای دانشجویان، موجب می‌شود که دانشجویان شهرستانی نیازمند اسکان شبانه در تهران باشند و ادامه‌ی خرید را به روز بعد موکول کنند. اما این امر همیشه یکی از نگرانی‌های دانشجویان را تشکیل می‌داده است؛ به طوری که بسیاری از دانشجویان مجبورند بازدید خود از نمایشگاه کتاب را در یک روز خلاصه کنند و خستگی‌ها و سختی‌های آن را به جان بخرند. اگر چه برای رفاه حال دانشجویان شهرستانی از سوی نمایشگاه کتاب تهران پنج سوله 200 متری برای اسکان آنان در حرم امام خمینی(ره) در نظر گرفته است، اما محدودیت ظرفیت و ضعف امکانات مانعی بر سر راه اسکان مناسب دانشجویان است. علاوه بر این برای اسکان در حرم امام خمینی(ره) نیاز به معرفی‌نامه از دانشگاه است که در بسیاری موارد به دلیل عدم اطلاع رسانی مناسب بسیاری از دانشجویان از لزوم آن بی‌اطلاع هستند و دست خالی به محل اسکان مراجعه می‌کنند که این امر موجب مشکلات زیادی برای آنان می‌گردد.
در نهایت باید به این نکته اشاره کرد که مسئولین امر کتاب در کشور بیش از آن‌که خود را ملزم به ارائه‌ی آمار از نمایشگاه کتاب تهران بدانند، لازم است فکری به حال افزایش هر چه بیش‌تر کیفیت نمایشگاه نموده و فکری به حال مشکلاتی که هر ساله تکرار می‌شوند، بنمایند.
